Truyện Ngụ Ngôn La Fontaine - Chương 5: Bí quyết của tình thương

Truyện Ngụ Ngôn La Fontaine

Chương 5: Bí quyết của tình thương

Một ông lão đầu râu tóc bạc,

Tuổi tám mưoi, vững chạc bước đi,

Sắc tướng diện mạo phương phi,

Tất cả đều mến, kẻ vì người thương.

Một hôm, ông ra công đào đất,

Ðể trồng cây, trông thật xinh tươi,

Dọc theo bờ lộ đông người,

Bộ hành qua lại, nói cười vui tai.

Bỗng có ba thiếu niên lân cận,

Nhìn lão ông đang bận với cây,

Phát cười với giọng thơ ngây,

"Tội thay! Quả đất đang xoay lộn vòng.

"Cụ nay đã già nua như thế,

Những ngày tàn không để nghỉ ngơi,

Dành giây phút chót cuộc đời

Suy gẫm quá khứ, tùy thời dưỡng thân.

"Ở tuổi ông, khởi công xây cất,

Hữu lý hơn đào đất trồng cây :

Xây cất kết quả phút giây,

Còn trồng, dù hết kiếp nầy chưa xong !

"Tại sao tự đọa đày quá đáng,

Ðừng tranh đấu, chớ rán uổng công.

Chớ lo những việc viển vông,

Nên tìm hưởng thụ, gieo trồng ích chi ?

"Những chương trình bao la rộng rãi,

Các tư tưởng khoáng đạt cao siêu,

Nhường cho giới trẻ chắt chiu,

Ông nên trù tính việc siêu linh hồn.

Thực tế hơn: chung trà, bầu rượu

Cạnh bạn bè tề tựu đủ đầy,

Cờ tiên, đàn khảy giải khuây,

Mai kia cất xác, tâm nầy thảnh thơi !"

Cụ già đáp :" Các con lầm lẫn,

Việc tử sinh không bận lòng ta.

Cái chết đến với trẻ, già,

Nào ai đoán được để mà âu lo !

"Ta trồng cây không mong thụ hưởng,

Nhưng vì trọn tin tưởng tương lai,

Mong kẻ qua lại hàng ngày

Có được bóng mát, khoan thai, vui cười.

"Những người ấy , dù quen hay lạ,

Cháu chít ta, đến cả thú cầm,

Vì thương, ta mở từ tâm,

Làm quà bóng mát, gieo mầm an vui.

"Ta sung sướng ngay khi đào đất,

Hạnh phúc ấy mải cất trong lòng,

Vì giúp đở mà chẳng mong,

Ðược đền đáp lại, không mong bù trừ.

Niềm vui đó, các người không thể

Cản ngăn ta bồng bế, vun trồng.

Hãy cố gắng sống sạch trong,

Khi Tử Thần đến, thong dong ra về !

Tuổi thọ của mỗi người đều khác,

Rủi ta đưa đám xác các người,

Chừng đó nên khóc hay cười ?

Vậy hãy cố gắng giúp người từ đây !"

Quả thật vậy, lão ông đoán đúng :

Một đứa chết về súng đạn bay,

Ðứa kế gặp nạn thủy tai,

Ðứa chót bỏ mạng ở ngoài rừng hoang.

Ông lão dự đám tang ba trẻ,

Tre khóc măng, lòng kẽ bàng hoàng,

Nhưng tâm cụ vẫn bình an,

Vì khăn gói đã sẵn sáng từ lâu.

Ðời ông quả là gương sáng chói :

Muốn khi chết lòng khỏi buồn phiền;

Lúc sống hành thiện triền miên,

Dù mai cất bước, tâm yên vững vàng.

Tuổi tám mươi, ông còn cố gắng

Trồng cây giúp che nắng che mưa,

Tình thương ban rải chẳng chừa

Thân, sơ, lớn, bé, không lừa lọc ai.

Tình thương đúng là nguồn phép lạ,

Giúp mọi người, lẫn cá nhân ta,

Hạnh phúc sống cõi Ta-Bà,

Khi qua Âm Cảnh đậm đà thêm lên.

Le Vieillard

&

Les 3 Jeunes Hommes

001 Un octogénaire plantait.

Passe encor de bâtir ; mais planter à cet âge !

Disaient trois jouvenceaux, enfants du voisinage ;

Assurément il radotait.

005 Car, au nom des Dieux, je vous prie,

Quel fruit de ce labeur pouvez-vous recueillir ?

Autant qu un Patriarche il vous faudrait vieillir.

A quoi bon charger votre vie

Des soins d un avenir qui n est pas fait pour vous ?

010 Ne songez désormais qu à vos erreurs passées :

Quittez le long espoir et les vastes pensées ;

Tout cela ne convient qu à nous.

- Il ne convient pas à vous-mêmes,

Repartit le Vieillard. Tout établissement

015 Vient tard et dure peu. La main des Parques blêmes

De vos jours et des miens se joue également.

Nos termes sont pareils par leur courte durée.

Qui de nous des clartés de la voûte azurée

Doit jouir le dernier ? Est-il aucun moment

020 Qui vous puisse assurer d un second seulement ?

Mes arrière-neveux me devront cet ombrage :

Eh bien défendez-vous au Sage

De se donner des soins pour le plaisir d autrui ?

Cela même est un fruit que je goûte aujourd hui :

025 J en puis jouir demain, et quelques jours encore ;

Je puis enfin compter l Aurore

Plus d une fois sur vos tombeaux.

Le Vieillard eut raison ; l un des trois jouvenceaux

Se noya dès le port allant à l Amérique ;

030 L autre, afin de monter aux grandes dignités,

Dans les emplois de Mars servant la République,

Par un coup imprévu vit ses jours emportés.

Le troisième tomba d un arbre

Que lui-même il voulut enter ;

035 Et pleurés du Vieillard, il grava sur leur marbre

Ce que je viens de raconter.

Truyện Ngụ Ngôn La Fontaine Chương 3: An phận

Truyện Ngụ Ngôn La Fontaine

Chương 3: An phận

Một con lừa chủ nghề bán cỏ,

Hừng sáng, đến tận ngõ giao hàng,

Mối mang đông đảo rộn ràng,

Ðường xa, dậy sớm, mọi đàng mới xong.

Lúc ra đi gà chưa gáy sáng,

Bận công việc đến mãn xế chiều,

Cỏ nhẹ, nhưng lượng quá nhiều,

Lắm khi mỏi mệt, muốn liều quyên sinh.

Nó tủi thân, thở than số phận,

Cớ sao quá lận đận, lao đao,

Cầu xin các Ðấng Tối Cao,

Hộ trì cứu giúp thoát bao nhọc nhằn.

Lừa cầu xin Vị Thần Ðịnh Mạng

Nhân từ xét tình trạng hiện nay,

Cho phép vận số đổi thay,

Gặp một chủ khác, mong ngày đẹp tươi.

Thần Ðịnh Mạng động lòng trắc ẩn,

Muốn giúp Lừa thay vận đổi thời

Cho phép giúp việc một nơi,

Chủ: người bán cá, thảnh thơi ít nhiều.

Lừa tri ân Vị Thần rối rít,

Ơn tái tạo cảm kích vô ngần,

Từ đây mạng số định phân,

Siêng năng làm việc, ân cần chăm lo.

Chẳng bao lâu bắt đầu than thở,

Cá tanh hôi, chuyên chở nặng nề,

Lại thêm bụng đói ủ ê,

Xưa còn lượm lặt mọi bề cỏ rơi.

Nó bạo dạn khấn thần Ðịnh Mạng,

Cúi xin Ngài gia hạn ơn xưa:

Thay thời, đổi vận, đẩy đưa,

Ban chỗ làm mới cho vừa khả năng.

Thần Ðịnh Mạng hiện ra bất mãn

Trước đòi hỏi quá đáng, ngông cuồng,

Vì lỡ nên Ngài giúp luôn:

Chọn Lừa chủ khác: người buôn than hầm

Sau thời gian sống theo chủ mới

Lừa than thầm thấu tới tai Thần:

“Công việc nặng nhọc muôn phần,

Chở than, kéo gỗ, tảo tần nát thây!

“Tương đối sánh trong ba nghề ấy,

Chở cỏ là phe phẩy nhất đời,

Lại thêm có cỏ để xơi,

Thời gian chở cỏ là thời vàng son.”

Thần Ðịnh Mạng hiện ra nổi giận,

Tặng cho Lừa một trận tơi bời: “

Kiếp sống nào phải trò chơi

Ðể người hưởng thụ, nghỉ ngơi , đua đòi?

Ngươi tưởng chừng thế gian nầy chỉ

Có ngươi thôi, để quỷ thần lo?

Quả đất nào phải cái kho

Chứa sẵn của cải để cho người dùng?

Muốn sống phải gian lao, khổ nhọc,

Siêng làm việc, ráng học và hành,

Chấp nhận hoàn cảnh Trời dành,

Với những cay đắng, đấu tranh không ngừng.

Mọi người đều tỏ ra chán nản,

Ước sống lại dĩ vãng đã qua,

Không vui hoàn cảnh tạo ra,

Mải dệt ảo ảnh thiết tha, điên cuồng.

Nên nhớ: hiện tại là sự thật,

Ngoài nó ra, đều trật, đều sai!

Quá khứ lẫn cả tương lai

Toàn là mộng ảo canh dài đêm đông!

Ta không thể nuông chìu ngươi mãi,

Hãy bằng lòng hiện tại của ngươi,

Dù đau khổ, ráng gượng cười

Kiếp sống nào phải để ngươi nô đùa ?"

L Âne & Ses Maîtres

001 L Âne d un Jardinier se plaignait au destin

De ce qu on le faisait lever devant l Aurore.

Les Coqs, lui disait-il, ont beau chanter matin ;

Je suis plus matineux encor.

005 Et pourquoi ? Pour porter des herbes au marché.

Belle nécessité d interrompre mon somme !

Le sort de sa plainte touché

Lui donne un autre Maître ; et l Animal de somme

Passe du Jardinier aux mains d un Corroyeur.

010 La pesanteur des peaux, et leur mauvaise odeur

Eurent bientôt choqué l impertinente Bête.

J ai regret, disait-il, à mon premier Seigneur.

Encor quand il tournait la tête,

J attrapais, s il m en souvient bien,

015 Quelque morceau de chou qui ne me coûtait rien.

Mais ici point d aubaine ; ou, si j en ai quelqu une,

C est de coups. Il obtint changement de fortune,

Et sur l état d un Charbonnier

Il fut couché tout le dernier.

020 Autre plainte. Quoi donc ! dit le Sort en colère,

Ce Baudet-ci m occupe autant

Que cent Monarques pourraient faire.

Croit-il être le seul qui ne soit pas content ?

N ai-je en l esprit que son affaire ?

025 Le Sort avait raison ; tous gens sont ainsi faits :

Notre condition jamais ne nous contente :

La pire est toujours la présente.

Nous fatiguons le Ciel à force de placets.

Qu à chacun Jupiter accorde sa requête,

030 Nous lui romprons encor la tête.

Truyện Ngụ Ngôn La Fontaine Chương2 : Ai dại ai khôn

Truyện Ngụ Ngôn La Fontaine

Chương 2: Ai dại ai khôn

Giống Sói thường uống ăn hấp tấp,

Cũng dễ hiểu: vì gấp lánh thân,

Mải bị ruồng bắt xa gần,

Nên phải mau nuốt, lanh chân thoát nàn.

Một con Sói tâm hơ tâm hất,

Bị mắc xương, thật rất nguy nan.

Không thể trò chuyện, hỏi han,

Báo động cầu cứu xóm làng giải nguy

Rất may có con Cò nhìn thấy

Liền tự nguyện giúp lấy xương ra.

Bảo Sói há miệng đừng la,

Cò dùng mỏ nhọn để mà rút xương.

Việc cấp cứu trăm phần hữu hiệu,

Dù thần y cũng chịu thua luôn!

Cò mừng, Sói cũng hết buồn,

Nhớ tai nạn cũ như tuồng chiêm bao

Cò rụt rè thở than với Sói:

"Tôi cứu anh thoát khỏi Tử Thần,

Xin anh một ít đồng ngân

Giúp tôi trang trả nợ nần sống vui".

Sói trợn mắt, nhìn Cò khinh bỉ:

"Im anh đi, chớ nghĩ xa xôi.

Chính anh phải cám ơn tôi,

Tha cho sống sót còn ngồi nơi đây.

"Thật buồn cười cho anh khờ dại,

Dám đút đầu vô đại miệng tôi.

Nhân từ tôi chẳng khép môi,

Gìờ đây anh lại lôi thôi đòi tiền!"

"Hãy lập tức lánh xa nơi khác,

Bằng không ta xé nát thây thi.

Lý luận tình nghĩa ích gì?

Khôn thì sống mãi, trường kỳ thiên thu "

Trong câu chuyện có hai nhân vật

Sói với Cò bản chất khác nhau.

Dại, không, khó định biết bao!

Trong khôn có dại, làm sao lọc lừa?

Người chậm tiến thường khôn như Sói,

Thích lợi mình, ghét nói nghĩa nhân,

Mấy khi phải quấy cân phân,

Miễn ta được việc, trọn phần ta thôi.

Kẻ tiến hoá chỉ lo phục vụ,

Giúp đỡ người, ấp ủ tình thương.

Chẳng màng tính toán đo lường,

Không đặt điều kiện, xem thường lợi riêng.

Hãy kiểm thảo: mình Cò hay Sói,

Ráng lắng nghe tiếng nói lương tâm.

Ðắn đo tránh khỏi sai lầm,

Trên thang tiến hoá âm thầm ruổi giong.

Le Loup & La Cigogne

001 Les Loups mangent gloutonnement.

Un Loup donc étant de frairie

Se pressa, dit-on, tellement

Qu il en pensa perdre la vie :

005 Un os lui demeura bien avant au gosier.

De bonheur pour ce Loup, qui ne pouvait crier,

Près de là passe une Cigogne.

Il lui fait signe ; elle accourt.

Voilà l Opératrice aussitôt en besogne.

010 Elle retira l os ; puis, pour un si bon tour,

Elle demanda son salaire.

"Votre salaire ? dit le Loup :

Vous riez, ma bonne commère !

Quoi ? ce n est pas encor beaucoup

015 D avoir de mon gosier retiré votre cou ?

Allez, vous êtes une ingrate :

Ne tombez jamais sous ma patte. "

Truyện Ngụ Ngôn La Fontaine Chương 1: Lời Giới Thiệu

Truyện Ngụ Ngôn La Fontaine

Chương 1: Lời Giới Thiệu

Truyện Thơ phỏng theo Truyện Ngụ Ngôn của Jean de La Fontaine

Jean de La Fontaine (1626- 1695) là một thi sĩ trứ-danh của Pháp-quốc, qua đời đúng 300 năm*. Khắp thế-giới đều hoan-nghênh các bài ngụ ngôn do ông sáng-tác, thực-tế, giản-dị và hữu -ích, được phổ-biến sâu rộng và dịch ra nhiều sinh-ngữ.

Thường lệ, ngụ-ngôn dùng để dạy dổ các thiếu-nhi. Nhưng, với tác phẩm của La Fontaine, người lớn tuổi xem lạị càng thấy thấm thía, xuyên qua những kinh-nghiệm sống của mỗi độc-giả. Người dân Việt chúng ta ở thế-kỷ hai mươi và đã cắp sách đến trường, không ai quên những bài ngụ-ngôn dí dỏm và rất quen thuộc của La Fontaine, in sâu trong tâm trí, như "Con Quạ với Con Chồn, Cô Bán Sữa với cái bình sữa, Con Ve và Con Kiến, Người Làm Ruộng với mấy đứa con..."

Nhưng , đó chỉ là một số thật ít, bên cạnh hãy còn mấy trăm bài chưa được dịch, hoặc chưa được phổ-biến. Nay, chúng tôi mạo muội phỏng dịch thêm một số ngụ-ngôn cùng tác-giả ấy. Mỗi bài kèm theo một bình-luận ngắn, giúp trẻ em dễ lãnh hội phần luân-lý quan trọng.

Rất mong những bản dịch này đánh thức tánh hiếu kỳ sẵn có của thiếu nhi và giúp các em thích đọc và học tiếng Việt hơn nữa.

Dịch-giả: Ô.Bà Chung H ữu Thế

* tính vào thời điểm 1995 khi dịch giả thực hiện tập thơ nầy.

Jean de La Fontaine (1626- 1695)

Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến Chương 1

Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến

Chương 1

Hỡi đồng bào toàn quốc!

Chúng ta muốn hoà bình, chúng ta đã nhân nhượng. Nhưng chúng ta càng nhân nhượng, thực dân Pháp càng lấn tới, vì chúng quyết tâm cướp nước ta lần nữa!

Không! Chúng ta thà hy sinh tất cả, chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ.

Hỡi đồng bào!

Chúng ta phải đứng lên!

Bất kỳ đàn ông, đàn bà, bất kỳ người già, người trẻ, không chia tôn giáo, đảng phái, dân tộc. Hễ là người Việt Nam thì phải đứng lên đánh thực dân Pháp để cứu Tổ quốc. Ai có súng dùng súng. Ai có gươm dùng gươm, không có gươm thì dùng cuốc, thuổng, gậy gộc. Ai cũng phải ra sức chống thực dân Pháp cứu nước.

Hỡi anh em binh sĩ, tự vệ, dân quân!

Giờ cứu nước đã đến. Ta phải hy sinh đến giọt máu cuối cùng, để giữ gìn đất nước.

Dù phải gian lao kháng chiến, nhưng với một lòng kiên quyết hy sinh, thắng lợi nhất định về dân tộc ta!

Việt Nam độc lập và thống nhất muôn năm!

Kháng chiến thắng lợi muôn năm!

Hà Nội, ngày 19 tháng 12 năm 1946

Hồ Chí Minh

Truyền kỳ mạn lục Chương 21

Truyền kỳ mạn lục

Chương 21

Kẻ kỳ sĩ ở hạt Quốc Oai, họ Văn tên là Dĩ Thành (1) tính tình hào hiệp, không chịu để ma quỷ mê hoặc. Phàm những hoa yêu nguyệt quái, và dâm thần lệ quỷ không được liệt vào tự điển, chàng đều coi thường không sợ hãi gì. Cuối đời Trùng Quang nhà Trần, (2) người chết chóc nhiều, những oan hồn không chỗ tựa nương, thường họp lại thành từng đàn lũ, hoặc gõ cửa hàng cơm để kiếm miếng ăn, hoặc đón cô gái chơi để kết duyên tạm, ai va chạm thì bệnh nguy khốn, ai cầu cúng thì thấy hết phép hay, hoành hành ở đồng nội không biết kiêng sợ gì cả. Dĩ Thành nhân lúc say rượu, cưỡi ngựa đi đến, bọn ma quỷ sợ hãi, đều tan chạy cả. Chàng kịp gọi bảo rằng:

- Các ngươi đều là những kẻ tráng sĩ, không may mắc nạn. Ta nay đến thăm, muốn đem điều lợi hại nói chuyện, xin đừng lảng tránh như vậy.

Ma quỷ lại dần dần họp lại, mời chàng lên ngồi phía trên. Dĩ Thành hiểu bảo rằng:

- Lũ người cứ thích làm cho người ta phải tai nạn, làm cho người ta phải chết chóc, chẳng hay cốt để làm gì?

Chúng nói:

- Chúng tôi muốn để thêm quân.

Dĩ Thành nói:

- Các người muốn cho thêm quân nhưng tổn hại người sống thì sao! Quân thêm thì ăn uống phải thiếu, người bớt thì cung cấp phải thưa, lợi gì cho các người mà cứ thích làm như vậy? Lòng dục thả ra thì khe ngòi không đủ lấp, thói ác giở ra thì hùm sói chưa là dữ. Hễ lợi mình được, dù tấm áo mảnh giấy cũng không từ, hễ no lòng được, dù ống giập chậu vỡ cũng không thẹn. Hì hục đi tìm chai lọ, hăm hở đi kiếm cháo cơm. Gieo tai rắc vạ, trộm quyền của Hóa công, kêu nóc dòm buồng, rối lòng của dân chúng. Lũ người lấy thế làm thích nhưng mà ta lấy thế làm thẹn. Huống chi trời dùng đức chứ không dùng uy, người ưa sinh chứ không ưa giết. Vậy mà lũ người tự làm họa phúc, quá thả kiêu dâm. Thượng đế không dong, hình phạt tất đến, lũ người định trốn đi đàng nào để khỏi tru lục.

Chúng quỷ bùi ngùi nói:

- Đó là chúng tôi bất đắc dĩ chứ không phải là muốn như thế. Sống chẳng gặp thời, chết không phải số. Đói không có thứ gì cấp dưỡng, lui không có chốn nào tựa nương. Trong gò xương trắng, rầu rĩ cỏ rêu, trên đống cát vàng, lạnh lùng sương gió. Bởi vậy không khỏi rủ rê bè bạn, xoay xở miếng ăn. Phương chi vận sắp đến lúc đổi thay, nhà người sẽ đến cơ tan tác. Bởi vậy minh ty không cấm đoán, lũ tôi đã có lời xin. E rằng sang năm lại còn tệ hơn năm nay nữa.

Rồi đó nhà bếp dọn cỗ lên, mâm bàn la liệt. Hỏi đến nguồn gốc thì thịt là con trâu bắt ở thôn nọ, rượu là thúng bỗng lấy ở làng kia. Sinh ăn uống rất lanh, như mưa như gió. Chúng quỷ mừng rỡ bảo nhau rằng:

- Thật đúng là chủ soái của ta.

Rồi chúng nói với Sinh:

- Chúng tôi là một đám ô hợp mỗi người đều tự hùng trưởng, đã không có người đứng thống xuất, thế tất không thể lâu bền. Nay Sứ quân rủ lòng yêu mà đến đây, đó là trời đem Sứ quân cho lũ chúng tôi đấy.

Dĩ Thành nói:

- Ta văn võ kiêm toàn, dù hèn cũng làm tướng được. Những u minh cách trở, còn bà mẹ già thì sao?

Chúng quỷ nói:

- Không, chỉ xin Sứ quân giữ sự uy nghiêm, ban cho hiệu lệnh. Chúng tôi ban ngày thì chia khu ở tản, đến đêm thì sai viên bẩm trình. Không dám phiền ngài phải trở về chín suối.

Dĩ Thành nói:

- Nếu bất đắc dĩ dùng đến ta, ta có sáu điều làm việc, các người phải thề mà tuân theo mới được.

Chúng đều vâng dạ, nhân xin đến đêm thứ ba tới chỗ đó lập đàn. Đến kỳ, chúng quỷ đều lại họp. Có một tên quỷ già đến sau, Sinh sai đem chém, ai nấy đều run sợ. Sinh bèn ra lệnh rằng:

- Các ngươi không được coi khinh mệnh lệnh, không được quen thói dâm ô, không quấy quắc để làm hại mạng của dân, không cướp bóc và phải cứu nạn cho dân, ban ngày không được giả hình, ban đêm không được kết đảng. Nghe mệnh ta thì ta làm tướng các ngươi, trái lệnh ta thì ta trị tội các ngươi. Nghe rõ lời ta, đừng để hậu hối.

Đó rồi bèn chia bọn chúng ra từng bộ, từng tốt bảo phàm có điều gì hay dở, phải đến bẩm trình.

Như vậy được hơn một tháng, một hôm đương lúc ngồi nhàn, Dĩ Thành thấy một người tự xưng là sứ giả của Minh ty, đến xin mời chàng đi. Dĩ Thành toan lảng tránh, thì người ấy nói:

- Đó là mệnh lệnh của đức Diêm vương. Vì ngài thấy ông là người cương nghị, định đem phẩm trật tặng cho, chứ không làm gì phiền ông đâu, đừng nên từ chối. Có điều là xin để cho ông được rộng kỳ hạn, ông sẽ tự đến, tôi đợi ông ở dọc đường.

Nói xong không thấy đâu nữa. Sinh đòi chúng quỷ lại để hỏi, chúng đều nói:

- Bẩm, quả có việc ấy thật, chúng tôi chưa kịp thưa với Sứ quân. Nhân hôm nọ Diêm vương thấy buổi đời gặp lúc không yên, có đặt ra bốn bộ Dạ Xoa, mỗi bộ cử một viên tướng, giao cho cái quyền hành sát phạt, ủy cho những tính mệnh sinh linh, trách nhiệm lớn lao, không như mọi quan chức khác. Sứ quân oai vọng lẫy lừng, ngài đã biết tiếng, lại nhân chúng tôi hết sức tiến cử, nên ngài định cử Sứ quân vào chức lớn ấy.

Dĩ Thành nói:

- Như lời các ngươi nói thì đó là cái phúc hay là cái họa cho ta?

- Dưới Diêm La tuyển người không khác gì tuyển Phật, không thể đút lót mà được hay cầu may mà nên. Giữ mình cương chính, tuy hèn mọn cũng được cất lên, ở nết gian tà, tuy hiển vinh cũng không kể đến. Cái nhiệm vụ huấn luyện quản đốc, chẳng thuộc về Sứ quân thì còn về ai. Nếu Sứ quân còn ham luyến vợ con, dùng dằng ngày tháng, thì chức ăn sẽ lọt về tay người khác, chúng tôi cũng sẽ phải buồn rầu.

Dĩ Thành tắc lưỡi nói:

- Chết tuy đáng ghét, danh cũng khôn mua. Phương chi ngọn bút vì nhọn mà chóng cùn, cây thông vì cành mà bị đẵn, chim trĩ không vì lông đẹp, can chi rước vạ, con voi không vì ngà trắng, đâu phải đốt mình, chim hồng, chim nhạn bị giết há bởi không kêu, cây hu cây lịch sống lâu chỉ vì vô dụng, Tu văn dưới đất Nhan Hồi tuổi mới ba mươi hai (3). Viết ký lầu trời, Trương Cát trạc chừng hai mươi bảy (4), trượng phu sinh ở đời, không làm nên được lưng đeo vàng, chân bước ngọc, thì cũng phải sao cho lưu danh muôn thuở, tội gì cứ cúi đầu ở trong cõi đời vẩn đục, so kè cái tuổi sống lâu với chết non làm gì!

Bèn trang xếp việc nhà rồi chết.

Bấy giờ có người làng là Lê Ngộ, cùng Dĩ Thành vốn chỗ chơi thân, phiêu bạt ở vùng Quế Dương (5), ngụ trong một nhà trọ. Một hôm chừng quá canh một, Lê Ngộ thấy một người cưỡi ngựa thanh song, kẻ hầu đầy tớ rộn rịp, đến xin vào yết kiến. Chủ trọ vén mành ra đón. Lê Ngộ rất lấy làm lạ là tiếng nói của khách giống tiếng Dĩ Thành, nhưng trông mặt thì hơi giống Lê Ngộ toan ra cửa để tránh thì khách nói:

- Cố nhân biết ông, ông lại không biết cố nhân là làm sao?

Nhân kể quê quán họ tên và nói mình đã lĩnh chức quan to ở dưới âm phủ, vì có tình cũ với Lê Ngộ nên tìm đến thăm.

Bèn cởi chiếc áo cừu, cố cho nhà hàng lấy rượu để uống làm vui. Rượu uống mấy tuần, Lê nhân đó nói:

- Tôi xưa nay ở đời, vẫn để ý tu lấy âm công, không mưu sự ích lợi riêng mình, không gieo sự nguy bách cho mọi người, dạy học thì tùy tài dụ dịch, tự học thì cực lực dùi mài, không ước sự vẩn vơ, không làm điều quá đáng. Vậy mà sao lại phải bốn phương kiếm miếng, chiếc bóng nhờ người, con khóc lóc đói lòng, vợ than rét cật, về thì thiếu túp lều chắn gió, đi thì không chiếc nón che mưa, hết đông rồi tây, long đong chạy mãi. Thế mà bè bạn thì nhiều người đi làm quan cả, so bề tài nghệ cũng chỉ như nhau mà thân danh khác xa nhau lắm; kẻ sướng người khổ như thế là cớ làm sao?

Dĩ Thành nói:

- Phú quý không thể cầu, nghèo cùng do tự số cho nên núi đồng mà chết đói họ Đặng (6), thằng Xe mà làm khố chàng Chu (7); có duyên gió thổi núi Mã Đương (8), không phận sét đánh bia Tiến Phúc (9). Nếu không như vậy thì đức hạnh như Nhan như Mẫn (10), hẳn là lên đến mây xanh, từ chương như Lạc như Lư (11) sao lại chỉ là chân trắng. Bởi cái gì không làm mà nên là do trời, không vời mà đến là do mệnh. Cái đáng quý ở kẻ sĩ chỉ là nghèo mà không xiểm nịnh, cùng mà vẫn vững bền, làm việc theo địa vị của mình và thuận với cảnh ngộ mà thôi, còn sự cùng thông sắc nhụt thì ta có thể làm gì cưỡng với chúng nó được.

- Rượu đã uống cạn, lại khêu đèn cùng nhau trò chuyện, kéo dài mãi vẫn không biết chán. Ngày hôm sau trong lúc tương biệt, Dĩ Thành đuổi hết mọi người ra rồi nói:

- Tôi mới vâng lệnh của Thượng đế, kiêm coi cả bọn quân ôn dịch, chia đi làm việc ở các quận huyện, lại thêm những nạn đói khát, binh cách, số dân sinh sẽ phải điêu hao, mười phần chỉ còn được bốn năm. Người nào nếu không phải nguồn phúc sâu xa, e sẽ đến ngọc đá đều nát chung cả. Nhà bác phúc mỏng, tựa như không thể tránh khỏi được, nên sớm về quê quán, đừng lần nữa mãi ở đất khách quê người.

Lê nói:

- Tôi tưởng rất có thể trông nhờ ở bác che chở cho chứ?

Dĩ Thành nói:

- Không phải trong địa hạt của tôi, tôi không có thể vượt qua được. Trường Giang (12) trở về phía bắc do tôi chủ trương, còn Trường Giang (12) trở về phía tây, do viên tướng họ Đinh trông coi. Nhưng tôi quản lĩnh quân áo đen, chúng nó còn có từ tâm, chứ họ Đinh quản lĩnh quân áo trắng, phần nhiều là những tên ác quỷ, bác không nên không lo liệu trước.

Lê hỏi:

- Vậy thì làm thế nào?

Dĩ Thành nói:

- Mỗi một soái bộ đêm sai hàng hơn một nghìn tên quân, chia đi làm ôn dịch các nơi. Bác nên sắm nhiều cỗ bàn bày sẵn ở sân. Bọn chúng từ xa đến tất là đói khát, thấy cỗ liền ăn mà không suy nghĩ gì. Bác núp ở một chỗ tối, đợi khi thấy ăn uống gần xong, bấy giờ mới ra sụp lạy, nhưng cũng đừng kêu nài gì cả. Như thế họa may có cứu vãn được phần nào chăng.

Đoạn rồi ứa nước mắt cùng nhau từ biệt.

Lê Ngộ về quê nhà, thì bệnh dịch đương nổi rất dữ, vợ con đều mắc rất nặng, hầu không thể nhận được nhau nữa. Bèn theo lời Dĩ Thành, đêm hôm ấy làm cỗ rất hậu bầy ra sân. Quả thấy có đám đông quỷ sứ từ trên không bay đến nhìn nhau mà nói:

- Chúng ta đều đói cả, sẵn cỗ đây không ăn thì còn đi đâu. Chả lẽ vì uống mấy chén rượu mà đã đến phải tội được.

Chúng bèn cùng quây lại đánh chén. Một người mặc áo tía chễm chệ ngồi chính giữa, còn những người khác đều đứng chầu chung quanh, kẻ cầm dao búa, người cầm sổ sách. Thấy họ ăn uống gần xong, Lê Ngộ ra lạy mãi, lạy mãi. Người áo tía nói:

- Ta đương đánh chén, gã kia đến đây làm gì?

Chúng quỷ nói:

- Chắc là người chủ bày những mâm cỗ này, nhà hắn có người ốm nặng, kêu xin châm chước.

Người áo tía tức giận, cầm quyển sổ ném xuống đất mà nói:

- Lẽ đâu vì cho mâm cỗ sơ sài mà đánh đổi được năm mạng người hay sao!

Chúng quỷ nói:

- Nhưng đã ăn của nhà nó, chả lẽ nỡ làm ngơ không cứu. Thôi thì dù có vì cứu nó mà phải tội, dẫu chết ta cũng bằng lòng.

Người áo tía ngẫm nghĩ một lúc lâu, bèn lấy bút son xóa bỏ hơn mười chữ rồi đi. Sau vài ngày, nhà họ Lê ai nấy đều khỏi cả. Lê cảm ân đức của Dĩ Thành, bèn lập miếu ở nhà để thờ. Người làng đến khấn vái kêu cầu cũng thường ứng nghiệm.

Lời bình:

Than ôi! Bè bạn là một ở trong năm đạo thường, có thể coi khinh ư? Câu chuyện quỷ Dạ Xoa này, thật có hay không, không cần phải biện luận cho lắm. Chỉ có một điều đáng nói là sự giao du của Dĩ Thành, khi đã coi ai làm người bạn chân chính thì sống chết không đổi thay, hoạn nạn cùng cứu gỡ. Đời những kẻ kết bạn ở chung quanh mâm rượu, gan dạ đảo điên, hễ lâm đến sự lợi hại thì lờ đi như không biết nhau, nghe chuyện này há chẳng chạnh lòng hổ thẹn sao!

Chú thích

(1) Quốc Oai: nay thuộc tỉnh Hà Tây, Hiện ở làng gối huyện Đan Phượng còn có đền thờ Văn Dĩ Thành.

(2) Trần Trùng Quang tên là Quý Khoáng, lãnh đạo cuộc khởi nghĩa chống quân Minh từ 1409-1413, cuộc khởi nghĩa bị dập tắt, Trùng Quang bị bắt và bị giết. Cũng như Trần Giản Định ông được quốc sử coi là nhà Hậu Trần.

(3) Nhan Hồi là học trò Khổng Tử, được coi là bậc đại hiền, khi mất mới 32 tuổi. Đời Tấn, Tô Thiều đã chết lại hồi, người em là Tiết hỏi chuyện; Thiều nói thấy hai ông Nhan Hồi và Bốc Thương làm chức Tu văn lang ở dưới đất.

(4) Theo nguyên chú, Lý Hạ tự là Trương Cát làm văn rất lanh, đặt bút là thành. Một hôm thấy một người cầm một cái thẻ chữ viết như lối chữ triện cổ, đến bảo Thượng đế mới làm xong cái lầu Bạch Ngọc, vời thầy lên làm cho bài ký. Không bao lâu thì Hạ chết. Từ đấy khi nói về văn nhân mất sớm, người ta thường nói là "ngọc lâu phó triệu".

(5) Quế Dương: nay thuộc tỉnh Bắc Ninh.

(6) Theo nguyên chú vua Hán Văn Đế yêu quý người bầy tôi là Đăng Thông, thấy thầy tướng bảo Thông sẽ phải chết đói, bèn cho cả núi đồng ở đất Thục, cho được phép đúc tiền mà tiêu, sẽ không còn lo chết đói nữa. Nhưng sau Văn đế mất, Cảnh Đế lên làm vua, ghét Thông, tịch thu cả gia sản. Thông phải đi ở nhờ và quả nhiên chết đói.

(7) Theo nguyên chú, Chu Thù nhà nghèo, chiêm bao thấy Thượng đế thương mình. Ngài hỏi vị thần tư mệnh: Nó có giàu được không? Tư mệnh nói: Số nó nghèo lắm. Nhưng hiện có số tiền của thằng Xe, có thể cho nó mượn được, rồi đến kỳ thằng Xe nó sinh, thì lại phải trả. Sau Chu khá giàu: đúng đến kỳ hạn, Chu xe tiền của chạy đi trốn. Buổi tối Chu dừng xe nghỉ ở dọc đường, gặp một người đàn bà chửa xin tạm nằm nhờ ở dưới xe. Đêm ấy người đàn bà đẻ đứa con trai; vì nghĩ nó đẻ ở dưới xe, bèn đặt tên là thằng Xe. Từ đấy Chu làm gì cũng thất bại, lại thành nghèo kiết.

(8) Vương Bột đời Đường theo cha đi làm quan, đậu thuyền ở dưới núi Mã Đương, mộng thấy vua Thủy phủ giúp cho một trận gió. Hôm sau quả nhiên có gió thuận, thuyền đến Nam Xương, làm bài Tựa Đằng vương các.

(9) Phạm Trọng Yêm đời Tống khi làm trấn thủ Nhiêu Chân, có người học trò vào yết kiến, nói tình cảnh đói rét nghèo khổ. Bấy giờ người ta đương mộ lối chữ đẹp của Âu Dương Suất Canh viết khắc ở tấm bia chùa Tiến Phúc. Ông Phạm bèn mua giấy mực định cấp cho người học trò ấy đến chùa rập lấy nghìn bản rồi đến kinh mà bán lấy tiền. Người học trò chưa kịp đến rập, bỗng một hôm mưa gió, tấm bia bị sét đánh vỡ mất. Vì vậy có câu thơ: Thời lai phong tống Đằng vương các, Vận khứ lôi oanh Tiến Phúc bi (Gặp thời gió đẩy tới Gác Đằng vương; Vận rủi sét đánh tan bia Tiến Phúc).

(10) Nhan Uyên, Mẫu Tử Khiên đều là học trò đức hạnh của Khổng Tử.

(11) Lư Chiếu Lân và Lạc Tân Vương là hai danh sĩ đời Đường Cao Tông. Bùi Hành Kiệm thường chê là những người nóng nảy xốc nổi, không phải là kiểu người được hưởng tước lộc. Sau Lư vì ác tật mà gieo mình xuống nước chết, Lạc thì vì dự vào đảng loạn phải chết, đúng như lời Kiệm nói.

(12) Trường Giang: ở đây có lẽ chỉ sông Hồng.

Truyền kỳ mạn lục Chương 20

Truyền kỳ mạn lục

Chương 20

Huyện Kim Hoa (1) có người con gái họ Ngô tên Chi Lan, là bậc nội trợ hiền của vị tiên sinh họ Phù. Nàng chữ tốt văn hay, nhất là thơ ca càng giỏi lắm. Đức Thuần hoàng đế (Thánh Tông) triều nhà Lê yêu tài văn mặc, vời nàng vào cung, giao cho việc dạy các cung nữ. Mỗi khi yến tiệc, nàng thường ôm quyển đứng chầu hầu vua, hễ vua phán làm thơ, chỉ thoắt chốc đã làm xong ngay, không cần phải chữa sửa gì cả. Năm ngoài 40 tuổi nàng mất, táng ở cánh bãi Tây Nguyên.

Cuối đời Đoan Khánh (2) có người học trò là Mao Tử biên đến du học ở Kinh thành, lâu ngày nhớ nhà, bèn về thăm quê ở huyện Đồng Hỷ thuộc Thái Nguyên. Đường về qua hạt huyện Kim Hoa, chợt gặp cơn mưa gió. Thôn xa đồng vắng, trời lại tối sập xuống. Tử Biên đưa mắt nhìn quanh, thấy ở đàng nam có bóng đèn thấp thoáng, bèn rảo bước đến. Đến nơi thì thấy có mấy gian nhà tranh ở giữa khoảng cây cối rậm rạp. Tử Biên nhân lúc túng bí, nói xin vào ngủ nhờ; song người coi cổng không cho vào. Chàng trông vào trong nhà, thấy một ông già đương ngồi ở giữa giường, bên cạnh có một vị mỹ nhân, trâm ngọc hài cườm, coi như một vị phi tần vậy. Mỹ nhân nói với ra, bảo người coi cổng:

- Canh khuya đêm vắng, trời lại mưa gió, người ta xin ngủ nhờ không cho thì người ta ngủ đâu bây giờ.

Thấy chủ nhà nói vậy, Tử Biên vén áo bước vào, nghỉ nhờ ở mái hiên phía nam nhà khách.

Gần đến trống hai, chàng thấy có một người mày râu đã nửa phần trắng bạc, hai vai cao trội cưỡi một con lừa tía đi đến. Ông già xuống thềm đón tiếp nói:

- Đường xa lận đận đến chơi, tiên sinh vất vả quá!

Khách nói:

- Trót đã ước hẹn, không nỡ sai lời. Chỉ buồn mưa gió đầy thành, Phần Lão thơ ngâm đến đành bỏ dở (3) mất.

Chủ khách bèn chia ngôi cùng ngồi đối diện bàn luận văn chương, cả phu nhân cũng dự nhưng ngồi thấp xuống một bậc. Ông khách thấy phu nhân có làm bốn bài từ bốn mùa đề vào bốn bức bình bằng vân mẫu, bèn thử đọc xem:

Bức thứ nhất: Xuân từ

Sơ tình huân nhân thiên tự túy,

Diệm dương lâu đài phù noãn khí.

Cách liêm liễu nhứ độ oanh thoa,

Nhiễu hạm hoa tu xuyên điệp xí.

Giai tiền hồng tuyến nhật thiêm trường,

Phấn hãn vi vi tẩm lục thường.

Tiểu tử bất tri xuân tứ khổ,

Khuynh thân hàm tiếu quá nha sàng.

Dịch:

Hun người nắng mới, như say,

Lâu đài ấm áp nhuốm đầy dương quang.

Cách rèm liễu biếc oanh vàng,

Quanh hiên cái bướm mơ màng bên hoa.

Trước thềm ánh nhật dài ra,

Mầu hôi dâm dấp xiêm là đượm xanh.

Sầu xuân nặng trĩu bên mình,

Ngây thơ gã nhỏ lanh chanh cợt cười.

Bức thứ hai: hạ từ

Phong xuy lựu hoa hồng phiến phiến,

Giai nhân nhàn đủ thu thiên viện.

Thương xuân bối lập nhất hoàng oanh,

Tích cảnh ai đề song tử yến.

Đình châm vô ngữ thúy my đê,

Quyện ỷ sa song mộng dục mê.

Khước quái quyển liêm nhân hoàn khởi,

Hương hồn chung bất đáo Liêu Tê (Tây).

Dịch:

Gió rung hoa lựu tơi bời,

Trên đầu tha thướt dáng người mỹ nhân.

Oanh vàng ủ rũ thương xuân,

Một đôi én tía họa vần trong cây.

Dừng kim rủ thấp đôi mày,

Nương song hồn mộng xa bay cuối trời.

Cuộn rèm nheo nhéo kia ai,

Cho hồn chẳng tới cõi ngoài Liêu Tây.

Bài thứ ba: thu từ

Thanh thương phù không trừng tễ cảnh,

Sương tín dao tương cô nhạn ảnh.

Thập trượng liên tàn ngọc tỉnh hương,

Tam canh phong lạc Ngô giang lãnh.

Phi huỳnh dạ độ bích lan can,

Y bạc nan câm tiễn tiễn hàn.

Thanh đoạn động tiêu ngưng lập cửu,

Dao đài hà xứ mịch tham loan.

Dịch:

Hơi may hiu hắt bầu không,

Tinh sương thấp thoáng cánh hồng xa bay.

Sen tàn giếng hãy thơm lây,

Ba canh gió thổi lạnh đầy sông Ngô.

Bên lan đóm lượn ra vô,

Phong phanh áo mỏng hơi lùa căm căm.

Tiếng tiêu đã đứt âm thầm,

Đài Dao đâu tá khôn nhằm dấu loan.

Bức thứ tư: đông từ

Bảo lô bát hỏa ngân bình tiểu,

Nhất bôi La Phù phá thanh hiểu.

Tuyết tương lãnh ý thấu sơ liêm,

Phong đệ khinh băng lạc hàn chiểu.

Mỹ nhân kim trướng yểm lưu tô,

Chỉ hộ vân song phiến phiến hồ.

ám lý vãn hồi xuân thế giới,

Nhất tru phương tín tiểu sơn cô.

Dịch:

Lò hương nhóm ngọn lửa hồng,

La Phù (4) một chén ấm lòng ban mai.

Lọt rèm tuyết lạnh lồng hơi,

Gió đưa băng rụng tơi bời mặt ao.

Mỹ nhân trướng gấm rủ thao,

Cửa hồ phất giấy song cao vắng người.

Thần đem xuân lại cho đời,

Đầu non chớm nở một trời mai hoa.

Ông khách đọc xong than rằng:

- Nam Châu nếu không có tôi, biết đâu phu nhân chẳng là tay tuyệt xướng, mà tôi nếu không có phu nhân, biết đâu chẳng là tay kiệt xuất trong một thời. Thế mới biết lời đồn quả không ngoa thật.

Phu nhân nói:

- Tài tôi nhỏ mọn, đâu dám so sánh với ngài trong muôn một. May mà gặp được tiên triều, hằng chầu hầu nghiên bút, cho nên mới thông lề luật, chắp nối thành bài. Một hôm tôi nhân đi chơi núi Vệ Linh (5), tức là nơi đức Đổng Thiên vương bay lên trời, tôi có đề rằng:

Vệ Linh xuân thụ bạch vân nhàn,

Vạn tử thiên hồng diệm thế gian.

Thiết mã tại thiên danh tại sử,

Anh uy lẫm lẫm mãn giang san.

Dịch:

Vệ Linh mây trắng tỏa cây xuân,

Hồng tía muôn hoa đẹp cảnh trần.

Ngựa sắt về trời, danh ở sử,

Oai thanh còn dậy khắp xa gần.

Sau vài tháng, bài ấy truyền khắp trong cung, đức Hoàng thượng rất là khen ngợi, ban cho một bộ áo.

Lại một hôm, Hoàng thượng ngự ở cửa Thanh Dương, sai quan Thị thư họ Nguyễn làm bài từ khúc uyên ương. Bài làm xong nhưng Hoàng thượng không vừa ý, ngoảnh bảo tôi rằng:

- Văn nàng cũng hay lắm, hãy thử đem tài hoa gấm cho trẫm xem nào.

Tôi vâng mệnh, cầm bút làm xong ngay, có hai câu cuối thế này:

Ngưng bích phi thành kim điện ngõa,

Trứu hồng chức tựu Cẩm Giang la.

Dịch:

Biếc đọng kết nên ngói đền vàng,

Hồng châu dệt thành lụa Cẩm Giang.

Hoàng thượng khen ngợi hồi lâu, ban cho 5 đĩnh vàng, lại gọi là "Phù gia nữ học sĩ". Từ đó tôi nức tiếng đương thời, được làng văn mặc coi trọng, đại khái đều do sức giúp của đấng Tiên hoàng cả. Đến khi đức Thuần hoàng đế thăng hà tôi có làm bài thơ viếng rằng:

Tam thập dư niên củng tử thần,

Cửu chân tứ hải hựu đồng nhân.

Đông tây địa thác dư đồ đại,

Hoàng đế thiên khôi sự nghiệp tân.

Tuyết ủng chân du vô xứ mịch,

Hoa thôi Thượng uyển vị thùy xuân.

Dạ lai do tác quân thiều mộng,

Trướng vọng Kiều Sơn chức lệ cân.

Dịch:

Ba chục năm hơn ngự điện vàng,

Chín châu bốn bể gội ân quang.

Quy mô Hoàng đế trời cao cả,

Bờ cõi đông tây đất mở mang.

Tuyết hộ xe loan mờ mịt bóng,

Hoa phô vườn cấm bẽ bàng hương.

Quân thiều (6) đêm vắng mơ thường thấy,

Xa ngóng Kiều Sơn (7) lệ mấy hàng.

Ông khách nói:

- Bài thơ tuy không có gì mới lạ nhưng thương nhớ có thừa, rất hợp với ý thái của người đời xưa. Thơ của người đời xưa, lấy hùng hồn làm gốc, bình đạm làm khéo, câu tuy ngắn nhưng ý thì dài, lời tuy gần nhưng nghĩa thì xa. Người thời này thì lại khác hẳn, hễ không có giọng đong đưa tất có giọng mỉa giễu, làm phú Cao đường thì bôi xấu Thần nữ (8), làm ca Thất tịch, thì nói mỉa Thiên Tôn (9), bày chuyện đặt điều, không còn cách nào tệ hơn nữa. Vì thế mà tôi những thương đời chán cảnh.

Phu nhân lặng nghe, bất giác ứa hai hàng nước mắt. Ông khách hỏi thì phu nhân nói:

- Tôi thờ đức Thánh Tông lâu năm rồi lại thờ đức Hiến Tông (10), nghĩa kết vua tôi, nhưng tình thật như cha con vậy, lúc chầu hầu, khi lui tới, không cần giữ ý tỵ hiềm. Không ngờ vì thế mà những kẻ thiển bạc, bày chuyện nói xằng, thường làm những câu thơ mỉa giễu. Như là câu:

Quân vương yếu dục tiêu nhàn hận,

Ưng hoán Kim Hoa học sĩ lai.

Dịch:

Quân vương nếu muốn khuây buồn nản,

Hãy gọi Kim Hoa học sĩ vào.

Và như:

Yến bãi long lâu thi lực quyện,

Lục canh lưu đãi hiểu miên trì.

Dịch:

Tiệc cạn lầu rồng sức thơ mỏi,

Canh dài giữ đợi giấc nằm trưa.

Sĩ quân tử ở trong danh giáo, thiếu gì thú vui hà tất lại lấy không làm có, trỏ phải ra quấy, đem chữ nghĩa ra mà đùa cợt như vậy.

Ông khách nói:

- Nào có một mình phu nhân như thế đâu! Xưa nay những người trinh liệt bị ngòi bút trào phúng làm cho bực mình biết bao nhiêu mà kể. Xem như Hằng Nga là tiên trên nguyệt điện, có kẻ vịnh thơ như thế này:

Hằng nga ưng hối thâu linh dược,

Bích hải thanh thiên dạ dạ tâm.

Dịch:

Hằng Nga hối trót ăn linh dược (11),

Tẻ lạnh trời cao đêm lại đêm.

Lộng Ngọc là gái phi thăng, có kẻ vịnh thơ như thế này:

Như hà hậu nhật Tần Đài mộng,

Bất kiến Tiêu lang kiến Thẩm lang.

Dịch:

Tần Đài sau giấc mơ đêm đó,

Không thấy Tiêu lang, thấy Thẩm lang (12).

Vào cửa hầu thì nói mượn Lục Châu (13), mỉa họ Vũ thì đặt chuyện Vũ Hậu thổ (14). Toàn những giọng nói xằng buộc nhảm. Ước sao đem được dòng nước sông Lô để vì người xưa gột rửa những bài thơ xú ác ấy đi.

Phu nhân thu nước mắt rồi nói:

- Không có tiên sinh biết cho, có lẽ tôi thành một hòn ngọc khuê có dấu vết, lấy gì mài cho sáng, rũa cho sạch được. Song đêm đẹp dễ qua, tiệc vui khó kiếm. Bữa nay vợ chồng tôi cùng tiên sinh hội ngộ, chúng ta chẳng nói những chuyện ấy nữa, chỉ thêm buồn vô ích mà thôi.

Nhân bàn đến thơ văn bản triều, ông khách nói:

- Thơ ông Chuyết Am (15) kỳ lạ mà tiêu tao, thơ ông Vu Liêu (16) cao vọi mà khích thích, thơ ông Tùng Xuyên (17) như chàng trai xông trận, có vẻ sấn sổ, thơ ông Cúc Pha (18) như cô gái chơi xuân, có vẻ mềm yếu. Đến như ông Đỗ ở Kim Hoa, (19) ông Trần ở Ngọc Tái (20), ông Đàm ở Ông Mặc (21), ông Vũ ở Đường An (22), không phải là không ngang dọc tung hoành, nhưng cầu lấy lời chín lẽ tới, có thể khiến cho làng phong nhã phải phục thì chỉ duy những bài đầy lời trung ái của ông Nguyễn ức Trai (23), lòng lúc nào cũng chẳng quên vua, có thể chen vào môn hộ của Đỗ Thiếu Lăng được. Còn đến giọng thơ biến hóa được khói mây, lời thơ quan hệ đến phong giáo, thì lão phu đây cũng chẳng kém thua ai mấy.

Câu chuyện như vậy có thể chép ra đến bốn năm nghìn chữ, nhưng Tử Biên không thể nhớ hết. Chàng đứng nghe lóng ở kẽ vách đến một hồi lâu. Bỗng chàng để có tiếng sột soạt, bị ông khách nhận thấy, ông nói:

- Cuộc hội họp hôm nay thật là hiếm được, vậy mà tựa như có người nghe trộm. Những câu chuyện phong lưu của chúng mình, sợ bị họ đem phao truyền ra. Tiên sinh không thấy biết gì ư?

Phu nhân nói:

- Thì đến những kẻ nho sinh cầm bút sau này họ cho chúng mình là bàn xằng nói nhảm là cùng chứ gì, có hề chi sự ấy.

Tử Biên chẳng biết là ý nói thế nào, chàng rảo bước đi vào, phục lạy ở trước chỗ ba người ngồi chơi và hỏi về thi tứ. Ông khách liền rút ở trong lòng ra một quyển sách, ước trăm trang giấy, trao cho chàng mà bảo:

- Cứ về mà giở quyển này ra, sẽ tha hồ đọc, bất tất phải tìm ở tập nào khác nữa.

Một lúc sau bầu nghiêng chén cạn, chủ khách vái chào từ giã nhau. Ông khách ra rồi, Tử Biên cũng đi nằm ngủ. Đến lúc mặt trời đã mọc, chàng ngồi vùng dậy, té ra thấy mình nằm trên cỏ, áo đầm những sương, chỉ có đông tây hai ngôi mộ nhà ai nằm đó. Mở quyển sách ra xem thấy toàn là những giấy trắng chỉ có bốn chữ "Lã Đường thi tập" nét mực còn óng ánh chưa khô. Bấy giờ chàng mới hiểu ông khách ấy, tức là Lã Đường Sái tiên sinh (24) và hỏi thăm người ở đây, mới biết hai mộ này là mộ vợ chồng quan Giáo thụ họ Phù (25).

Tử Biên bèn tìm đến làng Sái tiên sinh, dò hỏi di cảo tập thơ Lã Đường, thấy gián nhấm mọt gặm, tản mác mất cả. Chàng nhân đi xa gần để hỏi han, hết sức cóp nhặt, dù nửa câu, một chữ cũng không bỏ sót. Cho nên từ khi Triều Lê dựng nghiệp thi sĩ có đến hơn trăm nhà, mà duy tập thơ của ông Sái thịnh hành, đại khái đều do công sức của Mao Tử Biên cả.

Chú thích

(1) Kim Hoa: nguyên chú: "Tên huyện, thuộc xứ Kinh Bắc. Chi Lan người xã Phủ Lỗ", nay thuộc ngoại thành Hà Nội. Ngô Chi Lan là vợ quan Giáo thu Phù Thúc Hoành, dạy Kinh Dịch ở trường Quốc Tử Giám, sau được thụ chức Hàn lâm học sĩ. Ông người làng Phù Xá cùng huyện. Tên phu nhân họ Phù có sách ghi là Liễu Hạ Huệ.

(2) Đoan Khánh: niên hiệu của Lê Uy Mục từ 1505 đến 1509.

(3) Phần Lão: tức Phan Đại Lâm đời Tống, Phần Lão là tên tự; đang đêm ông làm thơ, chợt có người đến thúc thuế, cụt hứng phải bỏ dở.

(4) Rượu La Phù: La Phù là tên một ngọn núi ở tỉnh Quảng Đông, Trung Quốc. Tương truyền Cát Hồng đời Đông Tấn học được phép thuật của tiên ở đây. Rượu La Phù: rượu tiên.

(5) Vệ Linh: nguyên chú: "Núi Vệ Linh ở huyện Kim Hoa, xã Vệ Linh, nay tên là núi Ninh Sóc"; nay thuộc ngoại thành Hà Nội.

(6) Quân thiều: khúc nhạc trên trời. Thiều: khúc nhạc; Quân: Quân thiên; vùng trời trung ương, nơi ở của Thượng đế, ý nói đêm thường chiêm bao lên chốn cung trời, được vua cho nghe khúc nhạc trên trời.

(7) Kiều Sơn: Hoàng đế, vị vua thời Thái cổ của Trung Quốc mất, táng ở Kiều Sơn, nhưng quan tài chỉ có mũ áo, kiếm, tương truyền Hoàng Đế đã thăng thiên. ở đây nói về lăng mộ vua Thánh Tông.

(8) Phú Cao đường của Tống Ngọc, một nhà từ phú nước Sở thời Chiến quốc. Trong tác phẩm nói đến cuộc hội ngộ mây mưa giữa thần núi Vu Sơn và Sở Hoài Vương.

(9) Ca Thất tịch: của Trương Lỗi (1054 - 1114), một thi nhân đời Bắc Tống, chịu ảnh hưởng nhiều của Bạch Cư Dị, Trương Tịch, thơ văn bình dị, giàu tính nhân văn. Ông đỗ Tiến sĩ khoảng niên hiệu Hy Ninh (1068 - 1077), từng làm đến chức Thái thường Thiếu khanh. Ông có tên hiệu là Kha Sơn, tự là Văn Tiềm, người đương thời còn gọi là Uyển Khâu tiên sinh. Thiên tôn: chỉ Chức Nữ.

(10) Hiến Tông: vua thứ sáu nhà Lê, ở ngôi: 1498 - 1504.

(11) Hằng Nga là vợ Hậu Nghệ, lấy trộm thuốc trường sinh của Vương mẫu mà nuốt rồi bay lên cung trăng, Hậu Nghệ nắm áo kéo lại nhưng không được. Câu thơ "Bình hải thanh thiên dạ dạ tâm" là của Lý Nghĩa Sơn đời Đường.

(12) Lộng Ngọc là con gái Tần Mục công, vợ Tiêu Sử. Thẩm á Chi trong năm Thái Hòa đời Đường, một hôm ngủ trưa ở nhà trọ, chiêm bao thấy Tần Mục Công triệu tới, nói Tiêu Sử đã chết, đem Lộng Ngọc gả cho, ở với nhau được một năm, Lộng Ngọc cũng mất; tỉnh dậy hóa ra một giấc mơ.

(13) Lục Châu: vợ lẽ của Thạch Sùng. Khi bị Triệu Vương Luân cưỡng bức lấy về, nàng gieo mình từ trên lầu cao xuống tự tử. Thôi Giao khi thương tiếc người mình yêu bị bán vào nhà quan Liêu suy Vu Định có câu: Lục Châu thùy lệ thấp la cân (Nàng Lục Châu nhỏ lệ ướt khăn là).

(14) Vũ Hậu Thổ: đời Đường Vũ Hậu chiếm ngôi vua của con. Bà có tính hoang dâm; người bấy giờ đặt chuyện thần Hậu Thổ nằm với trai là Vi An Đạo để nói cạnh Vũ Hậu.

(15) Chuyết Am: tên hiệu vua Lý Tử Tấn (1378-1454), người làng Triều Đông, huyện Thượng Phúc (Thường Tín, Hà Tây ngày nay), đỗ Thái học sinh (Tiến sĩ) năm 1400 đời nhà Hồ, sau làm quan nhà Lê đến chức Hàn lâm.

(16) Vu Liêu: Nguyễn Trực (1417-1473), tự là Công Dĩnh, Vu Liêu có lẽ là hiệu; người làng Bối Khê, huyện Thanh Oai (nay thuộc Hà Tây), đỗ Trạng nguyên năm Đại Bảo thứ 3 (1442), làm quan dưới thời Lê Thánh Tông đến chức Hàn lâm viện Thừa chỉ, Trung thư lệnh kiêm Quốc tử giám Tế tửu, từng đi sứ Trung Quốc, có thi tập.

(17) Tùng xuyên: chưa rõ là ai.

(18) Cúc Pha: tên hiệu của Nguyễn Mộng Tuân (?-?), người làng Phủ Lý, huyện Đông Sơn (nay thuộc Thanh Hóa), đỗ Thái học sinh (Tiến sĩ) năm 1400 đời Hồ, làm quan đời Lê đến chức Khinh xa đô úy, Tả nạp ngôn, có tập thơ Cúc Pha.

(19) Đỗ Nhuận (1446-?): người xã Kim Hoa, huyện Kim Hoa, nay thuộc xã Kim Hoa, huyện Mê Linh, tỉnh Vĩnh Phúc, đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân năm Quang Thuận thứ 7 (1466). Thời Lê Thánh Tông làm quan đến chức Thượng thư, Đông các đại học sĩ, Tao đàn phó nguyên súy.

(20) Ông Trần ở Ngọc Tái: chưa rõ tiểu sử.

(21) Đàm Thận Huy (1463-1526): hiệu Mặc Trai người làng Ông Mặc, huyện Đông Ngàn, nay là thôn Ông Mặc, xã Hương Mạc, huyện Tiên Sơn, tỉnh Bắc Ninh, đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân năm Hồng Đức thứ 21 (1490), làm quan đến chức Lễ bộ Thượng thư, khi nhà Mạc đoạt ngôi nhà Lê ông lui về Bắc Giang mộ binh chống lại. Việc không thành, ông uống thuốc độc tự tử; có thi tập.

(22) Vũ Quỳnh (1453-1497): người xã Mộ Trạch huyện Đường An, nay là thôn Mộ Trạch, xã Tân Hồng, huyện Cẩm Bình, tỉnh Hải Dương. Đỗ Hoàng giáp niên hiệu Hồng Đức thứ 9 (1478), làm quan đến chức Binh bộ Thượng thư, Quốc tử giám Tư nghiệp, Quốc sử quán Tổng tài.

(23) Nguyễn ức Trai: tức Nguyễn Trãi. Xem chú thích 3, Chuyện kỳ ngộ ở Trại Tây.

(24) Sái Thuận (Sái còn đọc là Thái) (1441-?): người xã Liễu Lâm, huyện Siêu Loại, nay thuộc xã Song Liễu, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, đỗ Đệ tam giáp Đồng tiến sĩ xuất thân năm Hồng Đức thứ 6 (1475), nhiều năm làm quan ở viện Hàn lâm, sau giữ chức Tham chính sứ Hải Dương, hội viên Hội Tao đàn. Sái Thuận tự là Nghĩa Hòa, hiệu Lục Khê, biệt hiệu Lã Đường, hiện còn tập Lã Đường di cảo.

(25) Xem chú thích 1, cùng truyện.